«Eg er oppteken av at ungar alltid er utan skuld, og at om eit barn oppfører seg uforskamma eller stel og lyg, eller gjer verre ting, så er det av ein grunn.»
Gratulerer så mykje med bok! Korleis kjennest det å bokdebutere?
Tusen takk. Det er rart og fint. Eg er glad og ærefull, og litt forvirra. Det er nytt og spanande og det er mykje å lære ved å vere bokdebutant, men samtidig er det kjekt å arbeide lenge mot eit mål, slik eg har gjort no, mot ein premiere.
Har du alltid tenkt at du skulle bli forfattar?
Nei, eg har ikkje hatt ein forfattardraum. Men eg byrja skrive essay om scenografi i 2017, på oppmoding frå ein kunstnar eg møtte, som sjølv skriv. Då eg flytta til Bremanger i 2018, endra skrivinga seg, og der skreiv eg ferdig nesten heile manuset til Flog. Sidan har eg vore i eit flog med skrivinga, som framleis varar og varar. Så ja, det var litt sånn, at eg som godt vaksen sette meg ned og byrja skrive, og så forstod eg at eg skulle halde fram med det, fordi eg likte det, og fordi det vart viktig for meg.
Sjølv om det er di første bok, er du ikkje framand for kunstfeltet.
Nei, det er sant. Eg har bakgrunn frå biletkunstfeltet der eg arbeidde med installasjonskunst og teikning, og seinare frå scenekunstfeltet der eg har arbeidd som scenograf og kostymedesignar i mange år.
Den største skilnaden frå scenekunsten er at når eg skriv, så arbeider eg åleine. Eg er glad i det kunstnariske scenekunstkollektivet, og den lange og varierte arbeidsprosessen fram mot ei framsyning. Men eg har lange arbeidsperiodar åleine med manus som scenograf òg, som eg trivst godt med. Og no sit eg i atelieret og skriv. At eg kan gjere det og samtidig bli heia fram av forlaget, er heilt fantastisk.
Korleis blir tekstane dine til?
Eg er veldig glad i å eksperimentere og har mange idear eg vil prøve ut, men når utprøvinga er over, og vala er tekne, så må alt stemme. Ingenting på scena – eller i teksten – får vere tilfeldig. Det ville ha vore respektlaust. Både mot min eigen idé, mot dei andre kunstnarane eg samarbeider med, heilskapen vi jobbar for, og ikkje minst ville det ha vore respektlaust mot publikum.
I boka di møter vi tre generasjonar: ei mor, ein son og dotter hans. Men det er ikkje ei tradisjonell, kronologisk framstilling.
Nei, teksten får flyte att og fram i tid, og eg lar bileta og assosiasjonane styre handlinga. Boka er ei undersøking av relasjonar i ein familie som er språklaus, verbalt sett. Eg ville finne rom og bilete der karakterane kunne møtast – i skrivinga leita eg etter det som bind dei saman, på tvers av maktforhold, kjønn, aldershierarki og dei forskjellige tiåra dei veks opp i.
Skrifta blir ein måte å tenkje på. Då blir kronologi underordna, og eg kan la andre faktorar enn tid få styre framdrifta. Som i ei teikning eller ein installasjon, eller i minnet.
Eg lar karakterane kommunisere gjennom draumar og teikning, eller vanar og måtar å gå på, eller måtar å tenkje på. Eller gjennom forholdet dei har til dyr og fuglar. Lesaren får del i karakterane sitt indre liv. Sjølv har ingen av dei språk til å formidle eller dele erfaringar og tankar med kvarandre, med ord. Men kan hende sansar karakterane ei djupn i kvarandre likevel. Slik sett er Flog ei bok om håp.
I boka møter vi alle dei tre generasjonane som barn. Er det ein spesiell grunn til det?
Ja, eg leita etter fellestrekk hjå karakterane og ville finne ut om dei kanskje er like som barn. Barn har ein annan og opnare måte å vere i verda på. Dei er fødde med hypersensitivt sanseapparat og millionar av sensoriske nevron som syg til seg mykje meir informasjon om oss vaksne og verda rundt enn det vi veit om. Dei har superkrefter, som for dei fleste av oss blir borte med alderen. Det er altfor lett for oss vaksne å gløyme kor mykje vi kan lære av å ta oss tid til å vere i lag med og lytte til barn. Dette er sagt eit utal gongar før sjølvsagt, men likevel blir det ikkje sagt ofte nok, trur eg. Det tek tid å vekse opp. Men det går òg fort. Dører for bestemt type læring, refleksjon og handsaming av inntrykk, lukkar seg hjå barnet. Som vaksen gjeld det å henge med!
Barn har ein annan og opnare måte å vere i verda på. Dei er fødde med hypersensitivt sanseapparat og millionar av sensoriske nevron som syg til seg mykje meir informasjon om oss vaksne og verda rundt enn det vi veit om. Dei har superkrefter, som for dei fleste av oss blir borte med alderen.
Du er fødd i same år som hovudpersonen Dagne. Er det likskapar mellom hennar og ditt eige liv?
Det er likskapar mellom oss, men Dagne er ikkje meg. Eg brukar eigne erfaringar som utgangspunkt, og så skriv eg meg vidare derifrå og inn i oppdikta liv og karakterar. Eg valde å la Dagne bli fødd same året som meg for å kunne skrive meg tett innpå henne. Det er mykje å hente i å gjere det. Årstal og hendingar i verda utanfor blokka ho bur i, er hendingar eg hugsar, og alt dette får jo konsekvensar for Dagne og familien, slik det fekk det for alle som vaks opp på sytti- og åttitalet.
Jenta som står er Dordi Strøm som lita. Du lar strukturelle endringar, og hendingar i samtida, få konsekvensar for karakterane i boka. Kan du seie litt meir om kva som opptek deg ved desse endringane?
Livet for dei fleste i Noreg i etterkrigstida var prega av den ekstreme effektiviseringa og industrialiseringa, ikkje minst i landbruket. Heile bygdesamfunn gjekk i oppløysing på berre få år. Kvinner reiste til byane, mennene fekk arve gardane, men jorda var ikkje verd noko lenger, og statusen som berre få år tidlegare tilkom den sjølvstendige bonden, forvitra og vart borte. Dette skiljet vart ein tragedie for mange familiar.
Eg vaks opp med krav om lojalitet frå tre sterke, men svært forskjellige leirar: det gudfryktige, trygge og tradisjonsbundne livet på bygda, 70-talsfeminismen, utdanningsrevolusjonen og det eventyrlege studentlivet i byen, og arbeidarklassen med ei veldig sterk dragning mot å skaffe seg eigedom og materiell tryggleik.
At dei store endringane i tida ikkje vart snakka om, og i alle fall ikkje med barn, trur eg handla om skam. Skam for at ein har mista tilliten til Gud, for at ein ikkje har det andre har, eller ikkje lukkast med det som er forventa av foreldre eller folk i bygda. Skam kan spreie seg som ei gift. Den er ein tung arv å bere.
I boka mi er både Embret, Åsta, Fred og Dagne prega av dette, og dei er prisgitt omstende rundt dei. Eg undersøker årsaker til kvifor dei handlar som dei gjer og blir som dei blir. Eg vil ikkje dømme, eller halde fram den eine eller den andre levemåten, som rett eller galen. Men eg er oppteken av at ungar alltid er utan skuld, og at om eit barn oppfører seg uforskamma eller stel og lyg, eller gjer verre ting, så er det av ein grunn. Som oftast er dei ungar på sjølvstyr, utan vaksenkontakt eller trygge omsorgspersonar. Som hjå andre dyr handlar det om sjølvopphaldingsdrift, om å halde seg i live.
Eg hadde det eg vil kalle ein god oppvekst. Besteforeldra mine på garden på Strøm var ei trygg hamn for meg. Men eg flytta ofte. Før eg var sju år gammal, hadde eg budd på sju adresser og flytta åtte–ni gonger. Av det kjem ei evne til å tilpasse seg. Eg vart god på å få meg nye vener. Eg hugsar at ungar eg møtte, hadde ein sjølvtillit eg misunnte dei. Dei fleste ungar den gongen vaks opp på den same plassen, utan ytre endringar eller skifte, og hadde ein sjølvsagd måte å vere i verda på. Eg hadde så mange samanhengar eg skulle meistre, eg kunne ikkje tenkje som dei andre om verda. Eg vart god på å betrakte andre og på å reflektere. Og på å tilpasse meg – og å vere blid og glad, fordi det gjorde alt enklare. Men når alt flyt og er i endring, må ein streke opp, eller teikne sin eigen røyndom og gjere sine eigne vurderingar om kva som er godt og vondt, rett og gale. Det planta nok eit alvor og ei sorg i meg, som eg vart god på å gøyme, men som pregar meg framleis. Det hadde ikkje behøvd å gå bra, men eg var heldig.
Dagne har òg vaksne rundt seg som har svært forskjellig verdisyn. Og som kjem og går som dei vil i livet hennar, utan omsyn til henne og det ho treng. Ho er i ein lojalitetskonflikt og tilværet vekslar mellom forsøk på å komme nær dei vaksne og nødvendigheita av å måtte navigere i verda på eiga hand. Slik har Embret, Fred og Åsta det som barn òg. I min eigen oppvekst las eg bøker og teikna. Og så snakka eg med vaksne som kom inn i livet mitt og som eg fekk tillit til. Eg hadde mange vaksne vener eg kunne snakke med. Det har ikkje ungane i Flog.
Eg vaks opp med krav om lojalitet frå tre sterke, men svært forskjellige leirar: det gudfryktige, trygge og tradisjonsbundne livet på bygda, 70-talsfeminismen, utdanningsrevolusjonen og det eventyrlege studentlivet i byen, og arbeidarklassen med ei veldig sterk dragning mot å skaffe seg eigedom og materiell tryggleik.
Kva litteratur blir du sjølv inspirert av?
Eg har ei diktsamling av den svenske poeten Anna Greta Wide, som ligg og ventar på meg no. Wide døydde ung, og då ho låg og visste at ho skulle døy, skreiv ho ein tekst om skam. Han handla om at ho i livet hadde vegra seg for å delta i sosiale samanhengar fordi ho oppførte seg forskjellig overfor forskjellige menneske. Ho skamma seg over at ho ikkje var ein, men mange, og at det var noko usant i dette, noko uærleg.
Det kjente eg meg igjen i. Dette med å ikkje vere deltakar, men tilskodar, utanfor det verkelege livet, som dei andre levde, dei som hadde to foreldre og som kom frå møblerte heimar og var uredde og som førte seg så sjølvsagt i sosiale samanhengar.
Det er noko protestantisk over det, å ha kravet hengande over seg, om å skulle vere denne eine sanne og gode utgåva av seg sjølv. Å skamme seg over at ein ikkje berre er ein, men mange. Sjølv er eg nok ein rar miks av redd og modig, og sjenert og supersosial, som det kan vere vanskeleg å forstå, eller tru på, for dei som ikkje kjenner meg.
Eg har brukt mange krefter på å overvinne skam, men det har heldigvis blitt lettare med åra. Det fine er at skamma blir enda mindre av at eg skriv sjølv, og ikkje minst av at det eg skriv, blir lese. Det er ein fantastisk ting som har hendt meg, og som eg er svært takksam for.
Akkurat no les eg Året med tretten måneder. En dagbok. av Åsa Linderborg og Brekkukotkrønike av Halldor Laxness. «En klok mann har sagt at nest etter å miste sin mor, er det få ting som er sunnere for små barn enn det å miste sin far», skriv Laxness. Eg har stor sans for han.
Og så les eg essay om kunst og skriving av Susan Sontag, Siri Hustvedt og Sara Danius. Elles er Max Porter si bok Sorg er den greia med fjær, og Jakob Wegelius sine forteljingar om gorillaen og maskinisten Sally Jones, bøker eg ofte kjem tilbake til. Når eg går med hunden i skogen, høyrer eg Tove Jansson lese høgt frå Trollvinter på lydbok, og snart skal eg lese Eg er ein annan av Jon Fosse. Det gler eg meg til.
Har dette romanarbeidet gitt meirsmak? Er du forfattar no?
Eg skriv kvar dag og har fleire manus eg skriv på no. Eg har òg eit teatermanus eg har fått støtte frå Norsk kulturråd til å lage både tekst, scenografi og kostymar til, i ein parallell prosess. Det gler eg meg veldig til. Dette med å ha mange prosjekt gåande på ein gong, har eg med meg frå frilanslivet som scenekunstnar. Ein må ha det om ein skal overleve som frilansar.
Eg har mange yrkestitlar frå før, men ja, eg trur det kjem ei tid no når eg òg kan kalle meg forfattar. Men først og fremst er eg eit menneske som skriv. Det er fint. Det vil eg halde fram med å vere.
Dordi Strøm: Flog
«Hald inn rumpa når du går, ropar farmor, sjå på meg! Mi rumpe er flat og fin, ser du? Eg går og held inn rumpa heile tida, og det skal du òg gjere!»
Dagne vil at farmora skal like henne, men det er lettare å springe ifrå Marken-brørne enn det er å gjette kva farmora tenkjer. Tida står stille i kafeteriaen der Åsta jobbar. Ho hatar gjestene og vil reise ifrå alt. Fred drøymer om å bli rik. Han håpar framleis på å møte igjen faren som vart borte då han berre var elleve år gammal.
Frå tre forskjellige generasjonar får vi høyre forteljinga om foreldre, barn og barnebarn, og om korleis fattigdom og vald pregar livet deira og den dei er. Dei klarar ikkje å snakke med kvarandre – men kanskje kan dei møtast likevel, på tvers av tid og rom?
I romanen Flog stiller Dordi Strøm spørsmål om kva det er som knyter foreldre og barn saman. Er det gjeve at ei mor skal elske sin eigen son? Og kan ei dotter nokon gong slutte å drøyme om å bli elska av far sin?
Dordi Strøm (f. 1971) er frilans scenograf, kostymedesignar og forfattar. Ho er oppvaksen i Trøndelag og bur i dag i Oslo. Flog er den første boka hennar.